Maatschappelijke ontwikkelingen en trends

Krapte op de arbeidsmarkt

We hebben nog steeds te maken met krapte op de arbeidsmarkt. Veel bedrijven ervaren hier direct of indirect de gevolgen van, ook Heijmans. In de bouw loopt het aantal vacatures verder op. Een punt van zorg, gezien de aanhoudende tendens dat er steeds minder praktisch opgeleide mensen zijn. Vakmensen zijn schaars. We zien dat leveranciers en onderaannemers hier steeds vaker hinder van ondervinden, wat impact heeft op Heijmans. Ondanks deze ontwikkelingen kent Heijmans zelf nog geen tekort aan arbeidskrachten, maar het is noodzakelijk om alert te blijven. Het heeft uiteraard wel onze aandacht nu, maar vooral ook voor de toekomst. Onder andere met de inzet van automatisering, standaardisering en digitalisering streven wij ernaar de beschikbare mensen zo efficiënt en slim mogelijk in te zetten, bijvoorbeeld met de ontwikkeling van nieuwe digitale oplossingen, tools en modulaire oplossingen in de bouw.

Beschikbaarheid en betaalbaarheid onder druk

In het afgelopen jaar zijn in onze branche de inkoopprijzen over de hele linie significant gestegen en zien we de prijzen vooralsnog niet substantieel dalen, maar zich op dit hoge niveau stabiliseren. Ook de beschikbaarheid van materialen en arbeid stond onverminderd onder druk. Met name energie en daarmee geproduceerde halffabricaten zijn substantieel duurder dan vorig jaar. Deze voortdurende toename in kosten betekent dat we alleen grotere werken of werken met een langere uitvoeringsperiode aannemen met duidelijke indexeringsafspraken. Waar dat niet mogelijk is of de contractuele kaders niet redelijk zijn, kiezen we ervoor niet naar de opdracht mee te dingen.

Digitalisering

Digitalisering is niet meer weg te denken uit de bouw. Ontwikkelingen in producten en diensten volgen elkaar in hoog tempo op. In de openbare ruimte draaien inmiddels miljoenen sensoren, zoals camera’s en andere monitor- en meetsystemen. Augmented reality (AR), virtual reality (VR), artificial intelligence (AI), drones en digitale projectmanagementtools voor bijvoorbeeld bouwinspecties, bouw- en productieprocessen, onderhoud, beheer- en projectmonitoring spelen ook bij Heijmans een steeds grotere rol. De ontwikkeling van innovatieve producten en diensten helpt ons niet alleen om beter te voldoen aan klantvragen en -behoeften, maar ook om onze mensen daar in te zetten waar zij de meeste waarde toevoegen. Door repeterend werk te standaardiseren en automatiseren en op basis van data betere planningen te maken, is het mogelijk onze mensen efficiënter in te zetten. Niet onbelangrijk in de huidige en toekomstige arbeidsmarkt. Verder dragen digitalisering, automatisering en industrialisering van onze processen ook bij aan het vergroten van de veiligheid. Tegelijkertijd maakt de toenemende afhankelijkheid van technologie de samenleving, de branche en de economie kwetsbaar. Daarom is investeren in digitale veiligheid, of cybersecurity, van vitaal belang.

Wet- en regelgeving

Wijzigingen in wetgeving vertalen zich vrijwel direct in gevolgen voor de bedrijfsvoering. De bouwsector heeft belang bij een langjarig en consistent beleid van de overheid om verdere verslimming van de bouwsector mogelijk te maken. Op 1 januari 2024 is de Omgevingswet in werking getreden. Deze wet moet ondernemen voorspelbaarder en procedures sneller en goedkoper maken. Zo zijn de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo), de Wet ruimtelijke ordening (Wro), de Wet natuurbescherming (Wnb) en de Waterwet (Wtw) opgegaan in de Omgevingswet. De vijftigduizend bestaande bestemmingsplannen worden gebundeld in één omgevingsplan per gemeente. Vanaf boekjaar 2024 geldt ook de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD) voor Heijmans, waardoor we nog meer zullen rapporteren over de impact van onze activiteiten op mens en milieu. De Wet kwaliteitsborging voor het bouwen (Wkb) gaat stapsgewijs in op 1 januari 2024. De Wkb heeft als doel de bouwkwaliteit en het bouwtoezicht te verbeteren door het inschakelen van private kwaliteitsborgers. Daarbij zou een type goedkeuring op onze industrieel geproduceerde woningen uit de houtskeletbouwfabriek de efficiency kunnen vergroten. Daarnaast wordt de aansprakelijkheid van aannemers ten opzichte van particuliere en professionele opdrachtgevers uitgebreid. Heijmans heeft zich voorbereid op al deze ontwikkelingen, onder meer door het in kaart brengen van de impact op de bedrijfsvoering en de communicatie hiervan via het organiseren van webinars met medewerkers. Verder wil de overheid dat ‘gezondheid’ nadrukkelijk wordt meegenomen bij de ontwikkeling van ruimtelijk beleid. Die denkrichting is onder andere vastgelegd in de Landelijke Nota Gezondheidsbeleid 2020-2024. Gemeenten moeten de gebruiker centraal stellen en een gezonde leefstijl stimuleren. Heijmans omarmt deze gedachte. Al jarenlang is het creëren van de gezonde leefomgeving onze missie en denken wij vanuit de gebruiker.

Energietransitie

Door de inzet op emissieloze bedrijfsvoering zoals emissieloos bouwen, vervoeren en gebruiken, neemt de vraag naar stroom enorm toe. Zo is er grote behoefte aan laadinfra. De laadbehoefte voor 2030 wordt geschat op 1,7 miljoen laadpalen. De Rijksoverheid verplicht bovendien vanaf 2025 de aanschaf van elektrische zakelijke auto's. Dit alles leidt ertoe dat bestaande energienetten de vraag naar stroom niet aankunnen en gewoonweg vol zijn. We zien een vergelijkbaar risico bij het aansluiten van nutsvoorzieningen bij nieuwbouwprojecten. Netbeheerders kunnen de vraag naar nieuwe aansluitingen van elektra en gas niet aan met vertragingen tot gevolg. Om de energielevering in de toekomst zeker te stellen zijn grote aanpassingen en uitbreidingen van zowel lokale netten als de hoofdinfrastructuur nodig. 

Ook opdrachtgevers eisen in toenemende mate het gebruik van duurzaam materieel. Zo heeft Rijkswaterstaat de ambitie om uiterlijk in 2030 volledig klimaatneutraal te zijn en circulair te werken. Heijmans Infra geeft hier invulling aan door onder meer het toepassen van nieuwe technieken, hergebruik van materiaal en inzet van emissieloos materieel. Het maken van een goede economische businesscase voor de aanschaf van emissieloos materieel blijft een uitdaging, aangezien opdrachtgevers dit nog beperkt uitvragen en niet altijd bereid zijn de meerkosten hiervan te betalen. Dit vraagt vanuit de overheid om consistent beleid.

Klimaatverandering

De effecten van klimaatverandering worden steeds sterker voelbaar en de zorgen nemen toe. Lange periodes van droogte en hittestress (hogere temperaturen in dichtbebouwde steden) worden afgewisseld met steeds hevigere buien met wateroverlast tot gevolg. Het Nationaal Deltaprogramma heeft als doel Nederland te beschermen tegen overstromingen, te zorgen voor voldoende zoet water en bij te dragen aan een klimaatbestendige en waterrobuuste inrichting van ons land.

Daarnaast heeft Nederland zich gecommitteerd aan de doelen uit het klimaatakkoord van Parijs voor het terugdringen van de emissies van broeikasgassen, waaronder CO₂. Nederland streeft ernaar om in 2050 95% minder broeikasgassen uit te stoten dan in 1990. De afspraak in het Klimaatakkoord is dat in 2050 7 miljoen woningen en 1 miljoen andere gebouwen van het aardgas af zijn. Als eerste stap worden tot 2030 de eerste 1,5 miljoen bestaande woningen wijk voor wijk verduurzaamd. Hier ligt ook voor Heijmans een grote uitdaging. Klimaatverandering en de overgang naar duurzame energie vragen immers om een slimmer en sneller bouwproces.

Circulaire economie

In de circulaire economie worden producten en materialen hergebruikt en behouden grondstoffen hun waarde. Veel grondstoffen kunnen we eindeloos opnieuw in de natuurlijke of technische kringloop terugbrengen. Circulair denken krijgt in onze sector steeds meer aandacht. Hoe meer we circulair bouwen, hoe meer we klimaat en milieu ontzien. Echt circulair denken omvat de hele levenscyclus van een te bouwen object. Van ontwerp voor hergebruik tot en met levensduurverlengend onderhoud en het verzamelen en hergebruiken van de reststoffen. De omschakeling naar circulair denken vraagt echter verandering en veel inspanning. De evolutie van materiaalstromen naar kringlopen bijvoorbeeld, heeft grote gevolgen voor de hele bouwsector. Het gebruik van biobased materialen en hergebruik van bouwgrondstoffen en -materialen moeten bijdragen aan het verminderen van de CO₂-uitstoot in de bouw en het gebruik van minder primaire materialen. Hoewel circulair bouwen invloed zal hebben op de reductie van CO₂-uitstoot, is dat niet voldoende om CO₂-neutraal te kunnen bouwen. Daarvoor moet de focus ook liggen op duurzame materialen, zoals duurzaam beton en asfalt. Daarnaast levert prefab bouwen, zoals houtskeletbouw, ook veel voordelen en veel milieuwinst op. Heijmans levert een bijdrage door het maken van circulaire ontwerpen en het bouwen van circulaire objecten. We kunnen voor elk project een materiaalpaspoort opstellen. Door dit inzicht reduceren we het gebruik van primaire grondstoffen en maken we hergebruik van materialen in de toekomst makkelijker.

Stikstof

De stikstofproblematiek blijft een zorg in de woningmarkt. Feit blijft dat de bouwsector maar een zeer klein aandeel heeft in het veroorzaken van stikstofdepositie (landelijk minder dan 0,6%), maar ze wel voor elk van de tienduizenden projecten die ze jaarlijks uitvoert moet aantonen dat de activiteiten geen verslechterend effect hebben op de natuur. In november 2022 oordeelde de Raad van State dat de bouwvrijstelling geheel vervalt, omdat deze in strijd is met het Europese natuurbeschermingsrecht. Door een gedegen voorbereiding wisten wij de negatieve consequenties van deze uitspraak voor Heijmans tot een minimum te beperken. Projecten die in aanbouw waren, gingen door. Ook nieuwe projecten in de woningbouw zijn nog steeds mogelijk, mits de stikstofdepositie tijdens de bouwfase binnen de wettelijke grenzen blijft. Dat wordt aangetoond via een Aerius-berekening. Heijmans heeft voor nagenoeg al zijn projecten in eigen ontwikkeling Aerius-berekeningen van de bouwfase laten maken vooruitlopend op de uitspraak van de Raad van State over de bouwvrijstelling. Eventuele vertragingen trachten we zo tot een minimum te beperken.

Behoefte aan woningen

Volgens prognoses van het CBS in 2023 groeit het aantal inwoners van Nederland van 17,8 miljoen nu tot 19,6 of zelfs 20,6 miljoen in 2050. De vraag naar huur- en koopwoningen blijft onverminderd groot en betaalbaarheid blijft een zorg. Door het hoge kostenniveau wordt het probleem van betaalbaarheid en leencapaciteit voor de consument extra vergroot. De focus van de afgelopen jaren op steeds meer binnenstedelijk bouwen is de betaalbaarheid, de diversiteit aan type woningen en de bouwsnelheid niet ten goede gekomen. Binnenstedelijk bouwen is ingewikkelder geworden. De binnenstedelijke projecten, bestaande uit veelal appartementen worden gerealiseerd in een complexe reeds bestaande omgeving met veel stakeholders en is daardoor steeds ingewikkelder geworden. Door de complexiteit liggen kosten hoger. De hoge dichtheden zorgen ervoor dat voorverkooppercentages van 70% in een terugvallende markt niet altijd gehaald worden en er dus niet gestart kan worden met de bouw. Dit draagt niet bij aan de doorstroming op de woningmarkt.

Voor een versnelling in de woningbouw is vooral meer plancapaciteit nodig en dan met name buitenstedelijk. Het bouwen van woningen in buitenstedelijke gebieden, naast bestaande binnenstedelijke plannen, is absoluut noodzakelijk om de bouwambitie van de overheid in de komende jaren te realiseren. Met de overname van Van Wanrooij met een grondportefeuille in overwegend buitenstedelijk gebied, spelen we hierop in. Heijmans heeft vertrouwen in de woningmarkt, aangezien de vraag naar woningen de komende jaren groot blijft en nog groter wordt.

In Nederland zijn voldoende initiatieven en plannen om beter op de woningbehoefte in te kunnen spelen. Maar onvoldoende van deze plannen hebben een harde status. Slechts een klein percentage van de plancapaciteit is vastgelegd in een vastgesteld en/of onherroepelijk bestemmingsplan. Door een gebrek aan harde plancapaciteit, de vertraging in ruimtelijke ordening (RO)-procedures als gevolg van steeds toenemende behoefte van eenieder om bezwaar te maken op vergunningverlening bij nieuwe plannen en capaciteitsgebrek bij lokale overheden is de uitvoering van een groot deel van de plannen op korte termijn niet zeker. 

Renovatie-opgave in Nederland

De komende decennia staat Nederland voor de immense taak om de bestaande infrastructuur te vernieuwen. Veel wegen, bruggen, viaducten, tunnels en sluizen zijn aangelegd en gebouwd in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw. Het is van essentieel belang om deze objecten tijdig te vervangen of te renoveren om Nederland veilig, bereikbaar en leefbaar te houden. Daarbij wordt waar mogelijk gekozen voor renovatie en onderhoud, aangezien dit duurzamer en goedkoper is dan sloop en nieuwbouw. Er zal gebruikgemaakt worden van slimme en duurzame technieken. Daarnaast is er ook een grote opgave in Nederland op het gebied van renovatie van bestaande woningen van corporaties en institutionele beleggers. Dit betreft het verduurzamen van woningen alsook de grootschalige renovatie van de jaren vijftig en zestig woningen van de twintigste eeuw. De vernieuwingsopgave is op zichzelf al een aanzienlijke opgave, met knelpunten in de bouwsector zoals een dreigend tekort aan arbeidskrachten en bouwmaterialen en hoog kostenniveau. Daarbij komt nog de uitdaging om de noodzakelijke vervanging en renovatie in toenemende mate klimaatneutraal uit te voeren, met minimale uitstoot van CO₂ en stikstof, en met grotere focus op circulair bouwen door hergebruik van materialen. Heijmans wil hierop inspelen en zijn steentje bijdragen aan deze opgave.